Νεκτάριος Ταβερναράκης: Υπάρχει και η Ελλάδα της δημιουργίας

πηγη: Καθημερινή / ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΛΑΚΑΣΑΣ

Είχα απέναντί μου ένα σεμνό άνθρωπο. Με σαφήνεια ο Νεκτάριος Ταβερναράκης παρουσιάζει την πρόοδο που έχει κάνει η έρευνα στην Ελλάδα, και δη στον τομέα του, της μοριακής βιολογίας: «Πλέον, η γενική εξέταση αίματος θα αντικατασταθεί από τη γενική ανάλυση DNA», λέει.

Γεννημένος το 1967 στο χωριό Μεγάλη Βρύση, 20 χιλιόμετρα νότια του Ηρακλείου, από αγροτική οικογένεια, ο κ. Ταβερναράκης είναι πρόεδρος του Δ.Σ. του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Ερευνας (ΙΤΕ), καθηγητής Μοριακής Βιολογίας Συστημάτων στην Ιατρική Κρήτης και εκλεγμένο μέλος του επιστημονικού συμβουλίου του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Ερευνας (ERC). Πρόκειται για Οργανισμό της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, ο οποίος χρηματοδοτεί έρευνα αιχμής με άκρως ανταγωνιστικά κριτήρια. Η επιχορήγηση κυμαίνεται από 1,5 εκατ. έως 2,5 εκατ. ευρώ για μία πενταετία. Στην Ελλάδα έχουν χρηματοδοτηθεί 59 προτάσεις με συνολική εισροή στη χώρα περίπου 82 εκατ. ευρώ.

«Το γεγονός ότι κερδίζουμε τόσο ανταγωνιστικά προγράμματα αποδεικνύει ότι η Ελλάδα μπορεί να πραγματοποιήσει διεθνώς ανταγωνιστική έρευνα με αξιώσεις. Και το λέω αυτό με πάθος, διότι εν μέσω απαξίωσης των πάντων αποδεικνύεται ότι υπάρχει και η άλλη Ελλάδα, της δημιουργίας. Το ERC χρηματοδοτεί προγράμματα ερευνητικών ομάδων από όλο τον κόσμο, υπό τον όρο η έρευνα να γίνεται στην Ευρωπαϊκή Ενωση» παρατηρεί και τονίζει: «Η επιστήμη και η έρευνα είναι εξωστρεφείς. Ωστόσο, μεγάλο μέρος της ελληνικής κοινωνίας είναι αποκομμένο από τις εξελίξεις στον υπόλοιπο κόσμο. Ισως βλέπει την παγκοσμιοποίηση με καχυποψία και φόβο. Πρέπει να κατανοήσουμε ότι η Ελλάδα είναι μέρος της οικουμένης και όχι ο πλανήτης όλος. Χρειάζεται εξωστρέφεια».

– Πώς οι ανακαλύψεις σχετικά με το DNA είναι δυνατόν να αλλάξουν τη θεραπεία των νόσων, κάνοντάς την εστιασμένη σε κάθε ασθενή;
– Η πρώτη αποκρυπτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος χρειάστηκε 12 χρόνια και κόστισε 2,7 δισ. δολ. Σήμερα, μπορούμε πλέον να διαβάσουμε την ίδια πληροφορία με την ανάλυση του DNA σε δύο με τρεις ημέρες και με κόστος κάτω των 1.000 ευρώ. Επειτα, από τα γονίδια που φέρει κάθε οργανισμός μπορούμε να κρίνουμε ποιο φάρμακο είναι πιο κατάλληλο για κάθε ασθενή, επιλέγοντας έτσι την πλέον αποτελεσματική θεραπεία. Αυτό θα βοηθήσει να μειωθεί το κόστος της θεραπείας, διότι συνήθως μιλάμε για ιδιαίτερα ακριβά φάρμακα που χρησιμοποιούνται για την αντιμετώπιση δύσκολων ασθενειών. Θεωρώ πως η Ελλάδα, και για λόγους εξοικονόμησης πόρων, θα ήταν σημαντικό να ακολουθήσει τις εξελίξεις σε αυτό τον τομέα. Τώρα, μάλιστα, αναπτύσσονται και τεχνολογίες για τροποποίηση του DNA και για διόρθωση βλαβών του. Εχει γίνει πράξη σε πειραματόζωα, ενώ οι Κινέζοι ερευνητές το έχουν εφαρμόσει ακόμα και σε ανθρώπινα έμβρυα.

– Ανακύπτουν ζητήματα βιοηθικής;
– Φυσικά. Το DNA, θα μπορούσαμε να πούμε, είναι το «υπέρτατο προσωπικό δεδομένο», το οποίο χρειάζεται απόλυτη προστασία, διότι φανταστείτε κάποιους χάκερ να κλέψουν δεδομένα DNA πολιτών. Σε μία τέτοια περίπτωση, οι ασφαλιστικές εταιρείες θα μπορούσαν, με βάση το DNA των πολιτών, να κρίνουν εάν θα ασφαλίσουν κάποιον ή το ύψος των ασφαλίστρων. Επίσης, έχουμε φτάσει στο σημείο να μιλάμε για ευγονική. Ολο αυτό χρειάζεται σύνεση.

– Υπάρχει η κριτική ότι στην Ελλάδα δεν αξιοποιούνται τα αποτελέσματα της έρευνας.
– Η ίδια κριτική ασκείται σε πολλές χώρες. Η αξιοποίηση των ερευνητικών αποτελεσμάτων σχετίζεται και με το μέγεθος της οικονομίας αλλά και τη νοοτροπία κάθε κοινωνίας. Υστερούμε στην υιοθέτηση των νέων ιδεών, η οποία απαιτεί χρόνο. Από την άλλη, η Ελλάδα είναι μικρή χώρα και δεν διαθέτει την κρίσιμη μάζα για την άμεση εφαρμογή των ερευνητικών αποτελεσμάτων. Γι’ αυτό πρέπει να είμαστε εξωστρεφείς. Υπάρχουν ερευνητικές ομάδες που εργάζονται χωρίς καμία βοήθεια από κάποιον χρηματοδότη ή συνεργάτες από το εξωτερικό. Οφείλουμε να τους προστατεύσουμε και να αξιοποιήσουμε τη δουλειά τους.

– Προστασία από τι;
– Κυρίως από την απογοήτευση. Κανείς από εμάς δεν κάνει έρευνα για τα χρήματα.

– Ποια τα προβλήματα της έρευνας στην Ελλάδα;
– Η γραφειοκρατία και οι αγκυλώσεις του νομικού πλαισίου. Η έρευνα χρειάζεται ελευθερία κινήσεων. Θεωρώ ότι εξακολουθεί να υπάρχει η ανάγκη ενός σύγχρονου νομοθετήματος που θα αντιμετωπίζει τα προβλήματα που έχουν επισημανθεί από ερευνητικούς φορείς και τα οποία η πολιτεία γνωρίζει.

– Πώς θα αντιμετωπιστούν τα φαινόμενα αναξιοκρατίας;
– Στη ζωή δεν είναι όλα σε ένα επίπεδο μόνο υψηλό. Αρα και στην έρευνα υπάρχουν διαβαθμίσεις· υπάρχουν και οι μέτριοι και όσοι χρησιμοποιούν μη αξιοκρατικά κριτήρια –δημόσιες σχέσεις, κομματικά δίκτυα– για να λαμβάνουν χρηματοδοτήσεις. Υπάρχει η ανάγκη δημιουργίας ενός συστήματος αξιολόγησης των ερευνητικών προτάσεων από επιστήμονες διεθνούς κύρους, οι οποίοι ιδανικά θα δραστηριοποιούνται στο εξωτερικό. Το Ελληνικό Ιδρυμα Ερευνας και Καινοτομίας, που ιδρύθηκε με πρωτοβουλία του αναπληρωτή υπουργού Ερευνας και Καινοτομίας Κώστα Φωτάκη, έχει θεμελιωθεί σε σωστή βάση. Ο μηχανισμός αξιοκρατικών αξιολογήσεων των υπό χρηματοδότηση προτάσεων πρέπει να λειτουργεί ως φίλτρο. Δεν πρέπει να επιβάλλονται αποφάσεις σοφών, που η μοίρα τους θα είναι να αμφισβητούνται από κάποιους που δεν προκρίθηκαν. Απαιτούνται χρόνος και προσεκτικά βήματα.

Στην ερώτηση εάν αυτή η τακτική είναι συνήθης των Ελλήνων, προτίμησε να απαντήσει με ένα χαμόγελο.

Κρίσιμο το πώς αξιοποιεί ο καθένας το... φύλλο που του έδωσε η ζωή

Η μεγάλη του κόρη δίνει Πανελλαδικές Εξετάσεις αυτές τις ημέρες και, προφανώς, είναι αγχωμένος. «Συμπάσχουμε, συμπαραστεκόμαστε στο παιδί. Προσπαθούμε να τη βοηθήσουμε να είναι ψύχραιμη. Το άγχος μπορεί να φέρει τελείως αντίθετο αποτέλεσμα, αλλά πώς μπορείς να το περάσεις αυτό σε ένα νέο παιδί, που έχει κουραστεί τόσο;», λέει. Η μεγάλη του κόρη στοχεύει σε τεχνολογικές επιστήμες, ενώ η μικρότερη θέλει οικονομικές επιστήμες. Δεν ακολουθούν, λοιπόν, τους τομείς των γονιών στις επιστήμες υγείας· η μητέρα είναι γιατρός. Ωστόσο, νομίζω ότι ένα από τα σημαντικότερα μηνύματα που μπορούν να πάρουν οι 18χρονοι από τον Νεκτάριο Ταβερναράκη –τον κορυφαίο ερευνητή με τη σημαντική επιστημονική διαδρομή– είναι ότι δεν εισήχθη στη σχολή των ονείρων του.

«Στα 18 μου, στη μόδα ήταν τα τμήματα επιστήμης υπολογιστών και όλοι διεκδικούσαν μία θέση σε αυτά, καθώς οι πτυχιούχοι τους είχαν μεγάλη απορρόφηση στην αγορά εργασίας. Ηθελα, λοιπόν, να περάσω στο τμήμα του Πανεπιστημίου Πατρών. Ομως, πέρασα στη δεύτερη επιλογή μου, τη Βιολογία, στο ΑΠΘ. Απογοητεύθηκα, μάλιστα δήλωσα συμμετοχή στα μεταλυκειακά μαθήματα προετοιμασίας για τις εξετάσεις του επόμενου χρόνου. Ωστόσο, πήγα στο Βιολογικό του ΑΠΘ και παρακολούθησα τα μαθήματα. Οχι πως δεν έδωσα δεύτερη φορά Πανελλαδικές Εξετάσεις, μάλιστα κατάφερα να περάσω στη σχολή που ήθελα αρχικά, στο Πανεπιστήμιο Πατρών. Τώρα βέβαια πιστεύω ότι έπρεπε να το κάνω, για να αφήσω πίσω μου το όνειρο των σπουδών στην πληροφορική. Προφανώς, συνέχισα τις σπουδές στο Βιολογικό στη Θεσσαλονίκη. Μου άρεσε η βιολογία, είχα καλούς καθηγητές στο Αριστοτέλειο και με ενέπνευσαν για να συνεχίσω τις σπουδές στον κλάδο. Τώρα πιστεύω ότι θα ήταν το μεγαλύτερο λάθος στη ζωή μου εάν δεν είχα σπουδάσει βιολογία».

– Πιστεύετε στην τύχη;
– Οχι. Αλλά δεν είναι και όλα προβλέψιμα στη ζωή μας. Νομίζω ότι η πορεία μας εξαρτάται από το πώς θα αξιοποιήσει ο καθένας το... φύλλο που του έδωσε η ζωή.

– Ποιο είναι το επίπεδο των φοιτητών σας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης;
– Στις ιατρικές σχολές εισάγονται υποψήφιοι με πολύ υψηλές βαθμολογίες. Αρα, τα παιδιά είναι πολύ διαβασμένα. Ομως, παρατηρώ ότι το επίπεδό τους στην κατανόηση της γνώσης είναι χαμηλό. Εχουν γνώσεις, αλλά δεν μπορούν να τις επεξεργαστούν κριτικά. Αυτό οφείλεται και στο σύστημα αξιολόγησης των μαθητών στο σχολείο και στην παπαγαλία. Οι μαθητές εστιάζουν την προσπάθειά τους στην απομνημόνευση και όχι στην κατανόηση. Βέβαια, σταδιακά οδηγηθήκαμε σε αυτή την κατάσταση γιατί και τα θέματα των Πανελλαδικών Εξετάσεων και, ευρύτερα, τα κριτήρια αξιολόγησης των μαθητών την ευνοούν. Ουσιαστικά, στο σχολείο επιβραβεύεται η αποστήθιση. Ωστόσο, τα παιδιά διαβάζουν πολύ, δουλεύουν σκληρά. Και πρέπει να το τονίσω. Δεν πρέπει να απογοητευθούν από ένα άτυχο αποτέλεσμα στις Πανελλαδικές Εξετάσεις. Οι ευκαιρίες είναι μπροστά τους, και θα είναι πολλές.

Μέχρι την Κίνα

Το Ιδρυμα Τεχνολογίας και Ερευνας (ΙΤΕ) έφτασε στην Απαγορευμένη Πόλη του Πεκίνου. Οπως εξηγεί ο κ. Ταβερναράκης, «στο ΙΤΕ εδώ και αρκετά χρόνια έχουμε αναπτύξει τεχνική καθαρισμού μαρμάρων με λέιζερ, η οποία χρησιμοποιήθηκε για τον καθαρισμό των Καρυάτιδων και των άλλων μαρμάρων στην Ακρόπολη. Για την τεχνική αυτή εκδηλώθηκε ενδιαφέρον από την Κίνα, όπου υπάρχουν υψηλά επίπεδα μόλυνσης και διάβρωσης των μνημείων. Κινεζική αντιπροσωπεία μάς επισκέφθηκε στο Ηράκλειο και συμφωνήσαμε το ΙΤΕ να οργανώσει ένα εργαστήριο καθαρισμού μαρμάρων και αρχαιοτήτων μέσα στην Απαγορευμένη Πόλη. Επίσης, έχουμε ιδρύσει ένα εργαστήριο μελέτης και ανάλυσης αρχαίου DNA, από τα ελάχιστα στην Ευρώπη. Πρέπει να έχουμε ανοιχτούς ορίζοντες, να αναζητάμε τις ευκαιρίες στο εξωτερικό. Η τεχνολογία και η επιστήμη έχουν πεδίο εφαρμογής σε όλη την οικουμένη. Η Ελλάδα αποτελεί μέρος της οικουμένης».

Η συνάντηση

Βρέθηκε στην Αθήνα από ένα συνέδριο στη Βέροια της Ελληνικής Εταιρείας Βιοεπιστημόνων, για να διδάξει σε μεταπτυχιακό πρόγραμμα του τμήματος Βιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, πριν πάρει την πτήση επιστροφής για το Ηράκλειο. Τα συνηθίζει αυτά τα «συνδυαστικά» ταξίδια για να χωρέσει πολλές υποχρεώσεις εκτός Κρήτης, όπως είπε.

«Η βιολογία ήταν η δεύτερη επιλογή μου. Θα ήταν το μεγαλύτερο λάθος της ζωής μου αν δεν είχα σπουδάσει βιολογία», λέει ο Νεκτάριος Ταβερναράκης.
Γευματίσαμε στο εστιατόριο Agora Select στο κέντρο της Αθήνας (Κων/νου Βεντήρη 9). Πήραμε δύο πολύ απλές σαλάτες, εκείνος με παξιμάδι από χαρούπι, φύλλα κάππαρης, τυρί χαλούμι, τοματίνια και βινεγκρέτ λιαστής ντομάτας. Εγώ με μαρούλι, κοτόπουλο, κρουτόν, ημιλιαστή ντομάτα και γραβιέρα. Ο κ. Ταβερναράκης ήπιε νερό – ο σωματότυπός του, δηλωτικός της εγκράτειάς του. Εγώ, δύο μπίρες (η μία ομολογώ με αλκοόλ), τρέχοντας στη συνέχεια για... άλλο γεύμα. Η εξυπηρέτηση ήταν, ναι, υποδειγματική και ο λογαριασμός 26 ευρώ.

Oι σταθμοί του

1989
Πτυχίο Βιολογίας από το ΑΠΘ.

1995
Διδακτορικό από το Πανεπιστήμιο Κρήτης. Βραβείο καλύτερης διδακτορικής διατριβής.

2001
Ερευνητής στο Ινστιτούτο Μοριακής Βιολογίας και Βιοτεχνολογίας (ΙΜΒΒ) του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Eρευνας (ΙΤΕ).

2002
Βραβείο νέου ερευνητή του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Μοριακής Βιολογίας (EMBO).

2007
Ερευνητικό βραβείο Friedrich Wilhelm Bessel του Ιδρύματος Alexander von Humboldt της Γερμανίας.

2009
Πρώτη επιχορήγηση για καταξιωμένους ερευνητές από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Eρευνας (ERC).

2016
Δεύτερη επιχορήγηση από το ERC. Μέλος του Επιστημονικού Συμβουλίου του ERC. Πρόεδρος του Δ.Σ. του ΙΤΕ.

2017
Ερευνητικό βραβείο Galien Scientific Research Award. Βραβείο Helmholtz International Fellow Award του οργανισμού Helmholtz της Γερμανίας.